Η καφεΐνη αποτελεί το πιο ευρέως χρησιμοποιούμενο διεγερτικό του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος και ανήκει στην κατηγορία των μεθυλαξανθινών. Βρίσκεται πιο συχνά στον καφέ, στο τσάι, το κακάο, αναψυκτικά τύπου “cola”, τα ενεργειακά ποτά αλλά και σε ορισμένες τροφές. Εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως καταναλώνουν καφεΐνη σε καθημερινή βάση προκειμένου να ξεπερνούν προσωρινά την κούραση ή την υπνηλία και να συνεχίζουν κανονικά τις δραστηριότητές τους. Πολλοί μαθητές επίσης ξεκινούν την κατανάλωση καφέ για να τους βοηθήσει στο διάβασμα ή να τους κρατήσει ξύπνιους περισσότερο. Είναι όμως πράγματι βοηθητική η καφεΐνη και σε ποιες ποσότητες; Ας πάρουμε μια μικρή γεύση…
Η καφεΐνη απορροφάται από το γαστρεντερικό μας σύστημα σχεδόν πλήρως, λίγη ώρα μετά την κατανάλωση και μεταβολίζεται από το συκώτι σε 2 παράγωγα που ονομάζονται διμεθυλοξανθίνη και μονομεθυλαξανθίνη. Πρόκειται για μόρια που ανήκουν στην κατηγορία των ξανθινών και είναι βάσεις πουρίνης που λειτουργούν και σαν ανάλογα των βάσεων του DNA και έτσι μπορούν να δράσουν και σαν μεταλλαξογόνοι παράγοντες. Το μόριο της καφεΐνης είναι υδρόφοβο και έτσι διαπερνά όλες τις βιολογικές μεμβράνες. Όταν φτάσει στον εγκέφαλο, μέσω της κυκλοφορίας, αυξάνει τον ενεργειακό μεταβολισμό αλλά ταυτόχρονα μειώνει το ρυθμό της ροής του αίματος δημιουργώντας μια σχετική υποαιμάτωση. Δεν είναι τυχαίο ότι κάποιες φορές αν πιούμε καφέ με άδειο στομάχι μπορεί να αισθανόμαστε μια προσωρινή ζαλάδα. Για τους ενήλικες η ακίνδυνη ημερήσια δόση καφεΐνης είναι 400mg. Ενδεικτικά ένας εσπρέσο περιέχει 70-100mg καφεΐνης, ένα τσάι περιέχει 50mg και ένα ενεργειακό ποτό 80mg. Για τους εφήβους ωστόσο η ακίνδυνη ημερήσια δόση καφεΐνης μειώνεται στα 3mg ανά κιλό σωματικού βάρους! Δηλαδή σε έναν μέσο έφηβο αγγίζει ένα ανώτατο όριο 180mg!
Ποια είναι όμως η δράση της καφεΐνης στον εγκέφαλό μας;
Η καφεΐνη ανταγωνίζεται την αδενοσίνη για την πρόσδεση στους υποδοχείς αδενοσίνης στον εγκέφαλο. Η αδενοσίνη φυσιολογικά αποτελεί ρυθμιστή της ομοιόστασης του εγκεφάλου. Σε έναν φυσιολογικό οργανισμό τα επίπεδα της αδενοσίνης στους νευρώνες είναι χαμηλά στην αρχή της ημέρας καθώς είμαστε ενεργοί και ξεκινάμε τις δραστηριότητές μας. Μετά από κάποιες ώρες, όταν αρχίζουμε να αισθανόμαστε κόπωση ή υπνηλία τα επίπεδά της αυξάνονται και προσδένεται στους υποδοχείς της για να παρεμποδίσει την περαιτέρω έκλυση διεγερτικών νευροδιαβιβαστών και να μας επιτρέψει να χαλαρώσουμε. Η καφεΐνη όμως, που μοιάζει πολύ σε μοριακό επίπεδο με την αδενοσίνη, «ξεγελά» τους υποδοχείς της και προσδένεται σε αυτούς επάγοντας το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα, δηλαδή επάγει την έκλυση διεγερτικών νευροδιαβιβαστών και μας κρατάει… ξύπνιους! Έχει αποδειχθεί ότι η καφεΐνη ενεργοποιεί τους νοραδρενεργικούς νευρώνες και προκαλεί έκλυση ντοπαμίνης τοπικά στον εγκέφαλο, γεγονός που οδηγεί σε διέγερση. Επίσης επιδρά και στους σεροτονεργικούς νευρώνες του εγκεφάλου και εκεί οφείλονται επίσης τα διεγερτικά της αποτελέσματα.
Σε ό,τι αφορά την επίδραση της καφεΐνης στη μνήμη, υπάρχουν αντικρουόμενα αποτελέσματα από ανεξάρτητες μελέτες και συνεπώς δεν έχει ξεκαθαριστεί σαφώς ο μηχανισμός με τον οποίο επηρεάζει τη μακροπρόθεσμη και βραχυπρόθεσμη μνήμη. Ωστόσο πρόσφατες έρευνες έχουν καταλήξει ότι μέτριες δόσεις καφεΐνης (200mg για τους ενήλικες) βελτιώνουν τη μνήμη ενώ υπερκατανάλωση καφεΐνης φέρει αντίθετα αποτελέσματα!! Επίσης άλλες μελέτες αποδεικνύουν ότι η χρόνια κατανάλωση καφεΐνης παρεμποδίζει τη διαδικασία της μάθησης στον ιππόκαμπο του εγκεφάλου.
Προσοχή στην υπερκατανάλωση !
Είναι γνωστό ότι η κατανάλωση καφεΐνης προκαλεί εξάρτηση, καθώς ο εγκέφαλος «συνηθίζει» στην παρουσία της σε συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα και αρχίζουμε να παρατηρούμε αρνητικά συμπτώματα (πχ πονοκέφαλος) όταν δεν πιούμε καφέ τη συνηθισμένη ώρα. Ωστόσο αυτό δεν αποτελεί δικαιολογία για να πίνουμε περισσότερους καφέδες. Η δράση της καφεΐνης είναι προσωρινή γι’ αυτό και ‘πέφτουμε στην παγίδα’ να καταναλώνουμε περισσότερους καφέδες όταν βλέπουμε ότι η επίδρασή της περνάει και αρχίζουμε να νυστάζουμε. Η υπερκατανάλωση καφεΐνης όμως φέρνει πολλές ανεπιθύμητες ενέργειες, όπως αϋπνία, ταχυπαλμίες, νευρικότητα, υπέρταση και προβλήματα στο στομάχι –ύστερα από υπερβολική κατανάλωση καφέ που δε συνοδεύεται από σωστή διατροφή.
Σε ό,τι αφορά τους εφήβους και ειδικά κατά την περίοδο των εξετάσεων θα πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στην ποσότητα καφεΐνης που καταναλώνεται ημερησίως. Ναι μεν η καφεΐνη δίνει μια ‘ώθηση’ στον εγκέφαλο και –σύμφωνα με έρευνες- ενισχύει τη σκέψη και τη μνήμη αλλά δεν πρέπει να ξεπερνάμε τα όρια επιδιώκοντας την υπερένταση γιατί αυτό δε μπορεί παρά να μας προκαλέσει μόνο προβλήματα. Πολλοί πιστεύουν ότι τις τελευταίες μέρες πριν τις εξετάσεις πρέπει να αυξήσουν την κατανάλωση καφεΐνης, πίνοντας συνήθως καφέ ή ενεργειακά ποτά, προκειμένου να αποδώσουν καλύτερα.
Φυσικά μια τέτοια πεποίθηση είναι λανθασμένη και με βάση τα παραπάνω καταλαβαίνουμε το γιατί. Η διαρκής παρουσία της καφεΐνης στον οργανισμό μας διαταράσσει τις ισορροπίες στο νευρικό μας σύστημα με αποτέλεσμα αυτό να αντιδράσει απρόβλεπτα, κάτι που δε θέλουμε να συμβεί την ώρα που καθόμαστε στο θρανίο! Δε θα πρέπει σε καμία περίπτωση να πίνουμε καφέ το βράδυ προκειμένου να μείνουμε ξύπνιοι, καθώς το πιθανότερο είναι ότι την επόμενη μέρα αφ’ ενός θα νιώθουμε πολύ κουρασμένοι και αφ’ ετέρου ενδέχεται να έχουμε κενά στη μνήμη μας.
Είναι απαραίτητο να «ακούμε» το σώμα μας και να μην πιέζουμε τον εγκέφαλό μας. Είναι πολύ καλύτερο να κάνουμε διαλλείματα και να κοιμόμαστε το μεσημέρι, μετά το σχολείο και πριν από οποιαδήποτε δραστηριότητα έτσι ώστε να δίνουμε στον εγκέφαλό μας το χρόνο του για να λειτουργεί σωστά και ξεκούραστα! Επίσης ας μην ξεχνάμε ότι δεν είναι απαραίτητο να πίνουμε καφέ –καλύτερα μάλιστα να τον αποφεύγουμε- μπορούμε να παίρνουμε την ημερήσια ανεκτή δόση καφεΐνης καταναλώνοντας μια σοκολάτα το πρωί και πίνοντας ένα ρόφημα με κακάο και γάλα το απόγευμα. Έτσι καταναλώνουμε μαζί με την καφεΐνη και άλλα σημαντικά θρεπτικά συστατικά απαραίτητα για τη σωστή και αποδοτική λειτουργία του εγκεφάλου μας.
